1528 - Οικισμοί της περιοχής Σερβίων - Κοζάνης

Για το ιστορικό παρελθόν της περιοχής μας και την κτίση των οικισμών στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας μέχρι πρό τινος είχαμε μόνο τα στοιχεία της προφορικής παράδοσης, τις αναφορές του ιστορικού Π. Λιούφη (1924), τον κώδικα της Ζάβορδας (1692),  ενώ πρόσφατα προστέθηκαν τα στοιχεία από τη Μονή Μεταμόρφωσης των Μετεώρων (1592).

Παρακολουθώντας την ιστορία των Σερβίων, που ήταν πάντα ένα μεγάλο οικιστικό κέντρο στην περιοχή, ξέρουμε πως η περιοχή ήταν στα χέρια του Βυζαντίου όταν περί το 1390 καταλήφθηκε από τα στρατεύματα του Τούρκου σουλτάνου Βαγιαζήτ Α΄. Τότε περίπου περιήλθε στην Οθωμανική κυριαρχία όλη η περιοχή. «Αναφέρεται πως το έτος 1390 ήλθαν και εγκαταστάθηκαν στις περιοχές Κοζάνης, Σαρή-Γκιολ και Καϊλαρίων νομάδες από άγριους Γιουρούκους Τούρκους», αναφέρει ο Η. Λαμπρέτσας. Πιθανότατα τα αμέσως επόμενα χρόνια άρχισαν οι μετακινήσεις των  χριστιανικών πληθυσμών σε απόμερες  ορεινές περιοχές.

Οι περισσότεροι από μας, θεωρούμε την Τουρκοκρατία σαν μια σκοτεινή περίοδο κατοχής και την Οθωμανική αυτοκρατορία ένα χαώδες ανοργάνωτο κράτος.  Οι σύγχρονες μελέτες μας αποδεικνύουν το αντίθετο. Ειδικά για τα πρώτα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας στα Βαλκάνια, τα στοιχεία που έρχονται στο φως δείχνουν αξιοθαύμαστη κρατική οργάνωση για την εποχή αυτή.

Ψάχνοντας πάντα στοιχεία σχετικά με το ιστορικό παρελθόν της περιοχής μας, πολλές φορές υποθέσαμε πως όταν μεταφρασθούν τουρκικά έγγραφα που σώζονται και πιθανά μας αφορούν, θα πάρουμε επί πλέον πληροφορίες.

Ένα τέτοιο ανέκδοτο χειρόγραφο οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο, που χρονολογείται το 1528 φυλάσσεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη «Κύριλλος και Μεθόδιος» της Βουλγαρίας στη Σόφια. Ο καθητής Βασίλης Δημητριάδης του Πανεπιστημίου Κρήτης μετέφρασε στα Ελληνικά  τμήμα του χειρογράφου και παρέδωσε το κομμάτι που  αφορούσε τη Δυτ. Μακεδονία στον κ. Γεώργιο Τσότσο για να το μελετήσει περαιτέρω και να το επεξεργαστεί σαν διδακτορική διατριβή.

Στο χειρόγραφο αυτό, σύμφωνα με τον κ. Τσότσο[1], καταγράφονται τα φορολογικά έσοδα ανά οικισμό, περιέχονται τα ονόματα των φορολογουμένων και τα έσοδα από την παραγωγή κάθε γεωργικού είδους ή άλλη προσοδοφόρα πηγή για κάθε οικισμό. Επίσης η κατανομή των οικισμών σε τιμάρια,  (σύνολο εισοδημάτων από κατοίκους ενός ή και περισσότερων οικισμών) για το βιλαέτι της Ρούμελης κατά το έτος 1528. Την εποχή αυτή, η Δυτ. Μακεδονία περιλαμβάνεται στο εν λόγω βιλαέτι που υποδιαιρείται σε σαντζάκια και καζάδες. Η περιοχή μας υπάγεται στο σαντζάκι του Πασά, καζάς Σερβίων.

1525 μ.Χ. Σουλτάνος ο Σουλεϊμάν Β΄ο Μέγας, που εγκαθιδρύει τα καπετανάτα, χριστιανικάς οπλαρχηγίας ή αρματολίκια «όπως προστατεύσει τας επαρχίας ταύτας κατά των επιδρομέων των Αλβανών ληστών»[2]. Κοντινά μας αρματολίκια  τα : Σερβίων, Χασίων, Βάνιτσας. Το Οθωμανικό κράτος οργανώνεται, φορολογεί, παρέχει προστασία.

Το επίσημο Οθωμανικό έγγραφο για το οποίο μιλάμε, έρχεται περίπου 130 χρόνια μετά την κατάληψη της περιοχής από τους Τούρκους. Αρχές 16^ου αιώνα και οι οικισμοί της περιοχής μας είναι ήδη αποδεδειγμένα  εκεί.

Καταγράφονται τόσο χριστιανικοί, όσο και μουσουλμανικοί οικισμοί.

Η πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη του Γ. Τσότσου μας δίνει έναν χάρτη, όπου φαίνονται οι διαφορετικοί γεωγραφικοί χώροι όπου τοποθετούνται οι μουσουλμανικοί και χριστιανικοί οικισμοί «χωρίς οι μουσουλμάνοι να διεισδύουν στο χώρο των χριστιανών και το αντίστροφο». «Στο χώρο υπήρχαν δύο διαφορετικές κοινωνίες που ζούσαν ξεχωριστά : η κοινωνία των Ελλήνων, χριστιανών, ιθαγενών κατοίκων με τα τοπικά πολιτιστικά στοιχεία της Δυτ. Μακεδονίας και η κοινωνία των Τούρκων (Γιουρούκων και άλλων) μουσουλμάνων εποίκων με τα πολιτιστικά στοιχεία των μικρασιατικών υψιπέδων». Στο χάρτη η περιοχή βορειοανατολικά του Αλιάκμονα, τα πεδινά κυρίως, (τα χωριά που όπου μετά το 1922  εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες της Μικρασιατικής καταστροφής), είναι η περιοχή όπου υπήρχαν την εποχή εκείνη οι μουσουλμανικοί οικισμοί, οι οποίοι και είναι πολύ μικροί σε πληθυσμό κατοίκων, αφού όπως φαίνεται δεν  είχαν μετακινηθεί ακόμα πολλοί Τούρκοι στην περιοχή.  Οι χριστιανικοί οικισμοί εντοπίζονται στις νότιες και νοτιοδυτικές περιοχές σε απόμακρα ορεινά και ημιορεινά σημεία, κοντά στα Σέρβια και την Αιανή, νότια της Κοζάνης, εκεί όπου βρίσκονταν και μέχρι το τέλος της τουρκοκρατίας.

Η εκτίμηση του Γ. Τσότσου  με βάση τα στοιχεία του χειρόγραφου (εστίες επί 4,5 άτομα) είναι : συνολικός χριστιανικός πληθυσμός του καζά Σερβίων περίπου 26865 κάτοικοι, μουσουλμανικός πληθυσμός 2304 κάτοικοι.

Στη μελέτη υπάρχουν οικισμοί που ο μελετητής εντοπίζει  τη θέση τους με βάση τις παλιές και νέες ονομασίες, υπάρχουν και άλλοι που είτε δεν υπάρχουν πια, είτε δεν μπορούν να ταυτοποιηθούν, αφού τα ονόματά τους είναι άγνωστα.

Είναι ενδιαφέρον πως τα περισσότερα από τα χωριά της περιοχής μας ήδη έχουν δημιουργηθεί. Επιλέγοντας από τους χριστιανικούς οικισμούς :

Βελβεντός ή Λυμπιότ, 651 χριστιανικές εστίες, Βελβεντό

Ρύμνος, 62 χριστιανικές εστίες, Ρύμνιο,

Σέρβια, 98 μουσουλμανικές και 977 χριστιανικές εστίες,

Καλοδάτ, 40 χριστιανικές εστίες, πιθανότατα Καλδάδες, Προσήλιο,

Κρανίκι και συνοικισμός Τζιντζιροχώρι, 204 χριστ. εστίες συνολικά, Κρανίδια.,

Κόζανη, 129 χριστ. εστίες, Κοζάνη και άλλο τμήμα Κοζάνη (25 χριστ. εστίες),

Μεγάλη Λοζανή, 119 χριστ. εστίες, Λοζιανή,

Μικρή Λοζανή, 26 χριστ. εστίες, συγχωνεύτηκαν στην σημ. Ελάτη

Λαζάτ, 41 χριστ. εστίες, Λαζαράδες,

Οράχοβα, 304 χριστ. εστίες,  Ράχοβιο, Πολύρραχο,

Κάλιανη, 615 χριστ. εστίες και 4 μουσουλμανικές, Κάλιανη, Αιανή,

Βέλιζντα, 108 χριστ. εστίες και μία μουσουλμανική, Βελίστι, Λευκοπηγή,

Καστανιά, 51 χριστ. εστίες, Καστανιά Σερβίων

Καισαριά, 29 χριστ. εστίες,

Γούλας, 126 χριστ. εστίες, Γούλες,

Μεγάλη Βάνιτσα, 222 χριστ. εστίες, Άνω Βάνιτσα, Άνω Κώμη,

Μυλωτίν, 97 χριστ. εστίες, σημ. Μηλιά,

Παρασκευά (Αγία Παρασκευή), Μεγάλη Κερασιά,

Μεταξά , 119 χριστ. εστίες,

Λαβανίτσα, 79 χριστ. εστίες,

Ιζισκό, 98 χριστ. εστίες,, Νιζισκό, Φρούριο

Πρωτοζάρ, 81 χριστ. εστίες, Πορτοράζι, Πρωτοχώρι

Μπαχτσί, 26 χριστ. εστίες, Κήπος,

Μόκρη, 37 χριστ. εστίες, Λιβαδερό,

Ιζντάν, 45 χριστ. εστίες, Ζιδάνι,

Ξερόβαλτος ή Μπουγιούκ (=Μεγάλος) Βάλτος, 52 χριστ. εστίες, Τρανόβαλτο,

Μικρή Βάνιτσα, 29 χριστ. εστίες, Κάτω Κώμη,

Μικρός Βάλτος, 25 χριστ. εστίες, Μικρόβαλτο,

και πολλά άλλα.

Είναι εντυπωσιακό πως στα 1529 η Κοζάνη είναι ακόμα ένα μικρό χωριό των 690 περίπου κατοίκων, που δεν διαφέρει και πολύ από τη Λουζιανή (536 κάτοικοι), ενώ ο Βελβεντός (2930 κάτ.),  η Κάλιανη(=Αιανή) (2786 κάτ.) , η Βάντσα (=Άνω Κώμη)  (999 κατ.) αλλά και το Ράχοβο (1368 κατ.) είναι πολύ μεγάλοι οικισμοί. Φαίνεται πως οι μετακινήσεις που  συντέλεσαν στην αύξηση του πληθυσμού της Κοζάνης έγιναν μετά το έτος κατάρτισης του εν λόγω φορολογικού κατάστιχου. Στα επόμενα χρόνια ο Βελβενδός κρατάει τον πληθυσμό του, η Κάλιανη, η Βάντσα και το Ράχοβο μικραίνουν, ενώ η Κοζάνη μεγαλώνει. Στα 1529 το μεγαλύτερο και πολυπληθέστερο  οικιστικό κέντρο για την εποχή είναι τα Σέρβια με 4838 κατοίκους.

Αφήνουμε για άλλους τη μελέτη των άλλοτε μουσουλμανικών οικισμών (είναι πολύ ενδιαφέρον που κάποιες ονομασίες παρέμειναν ίδιες ως το τέλος της Τουρκοκρατίας, όπως Σαχινλάρ-Αμυγδαλιά, Σοφουλάρ-Καπνοχώρι, Κιοσελέρ-Κίσσα κ.α.).

Για κάποια λίγα χωριά έχουμε ακόμα συγκεκριμένες πληροφορίες για προϊόντα τους, όπως π.χ.το Ράχοβο, που αναφέρεται πως παρήγαγε δαμάσκηνα , για τα περισσότερα όμως αναφέρονται γενικά γεωργικά προϊόντα.

Το τουρκικό φορολογικό κατάστιχο του 1528 είναι ένα πολύ σημαντικό στοιχείο για την ιστορία της περιοχής μας, δίνει καινούργια στοιχεία και φωτίζει μια εποχή για την οποία ελάχιστα γνωρίζαμε. Υπάρχουν πολλά ακόμα συμπεράσματα που ο μελετητής επισημαίνει, τα οποία όμως δεν μπορούν να συμπεριληφθούν σε μια πολύ συνοπτική παρουσίαση όπως η παρούσα.


Πηγές:
- mikrovalto.gr

- Έλλη Λαμπρέτσα labretsa@otenet.gr

---

[1] Ελιμειακά, τ. 64, Ιούνιος 2010

[2] Η. Λαμπρέτσα, Μικρόβαλτο, σ.97.